Chuyện dài về Lan Hài (Slipper Orchids)

CHUYỆN DÀI VỀ LAN HÀI (SLIPPER ORCHIDS)

Nhiều người gọi chung Slipper là lan hài. Song thực tế trong họ Slipper có tới 4 giống khác nhau:

• Cypripedium, có khoảng 40 loài.
• Paphiopedilum, chia ra thành 3 phân giống – subgenus: a) Brachpetalum, b) Cochlopetalum và c) Paphiopedilum).
• Selenipedium, có 6 loài.
• Phragmipedium, có khoảng 14 loài

Thực tình mà nói, cá nhân tôi không thể biết tên tiếng Việt của từng loài là gì, tôi thường nghe người ta gọi ‘hài gấm’, ‘hài râu’, ‘hài vàng’ vân vân. Để các bạn phân biệt từng loài trong mỗi giống hoặc phân giống, tôi cố gắng sưu tập hoa của chúng, tất nhiên là không đầy đủ để các bạn nhận biết và tùy các bạn gọi chúng bằng cái tên gì, bênh cạnh tên khoa học mà cả thế giới đã công nhận.

Trong phạm vi bài này, tôi chỉ xin nêu phần giới thiệu và mô tả chung về họ Slipper và các đặc tính thực vật của từng giống. Những bài tiếp theo sẽ là cách trồng, cách đề phòng sâu bệnh. Cuối cùng là mô tả chi tiết về các loài thuộc 4 giống nói trên thuộc họ Slipper.

Phần I: Giới thiệu và những điều cần lưu ý

Việc chọn giống nào trong họ Slipper là tùy thuộc vào ý thích của mỗi người, mỗi nhà vườn. Sự cuốn hút của các giống lan này không có ý nghĩa toàn cầu. Mặc dù có người coi một số loài trong chúng đã xấu xí lại còn có những hột nổi như mụn cơm, mụn cóc hoặc như những cái mõm dài, để nói rằng mỗi nhà trồng lan đều nhấn mạnh đến những thuộc tính khác nhau của chúng ; Sự khác nhau khôn cùng của hình dạng của hoa và của lá và có thể ra hoa quanh năm là một thuộc tính rất hấp dẫn.

Cấu trúc của hoa

Đặc điểm nổi bật cùa hoa thuộc các giống Slipper là phần môi của chúng giống như một cái túi nhỏ, kết cấu giống như một cái mũi hài. Cái túi có chức năng dụ dỗ các con côn trùng để mang phấn hoa đi để duy trì nòi giống. Các con côn trùng bị hấp dẫn bởi hình dáng cũng như hương thơm là tác nhân kích thích. Một khi côn trùng đã vào bên trong túi phấn chúng di chuyển lên vách bên trong đến một khe hở, ở đó chúng nhờ vào những lông của túi phấn để trèo lên các vách bên, từ đó dẫn chúng đi tới lối ra từ một hoặc hai hành lang chật hẹp, mỗi hành lang có 1 hoặc 2 nắp phấn có khả năng sinh sản. Nếu thành công thì phấn hoa sẽ bám chắc vào ngực con côn trùng khi chúng ra thoát được túi hoa và mang phấn hoa đó sang một cây hài khác ở bên cạnh để chúng thụ phấn. Trường hợp những con côn trùng lớn qúa không chui qua được cái khe hẹp trong túi thì chúng sẽ chết ở trong đó.

Đài hoa của các giống Slipper thông thường có đặc điểm là chúng chỉ bao gồm 2 lá đài; lá đài sau và lá đài ở mặt trong (gọi là lá đài bụng) được tạo bởi sự kết hợp của các lá đài bên. Ngay tại vị trí đài hoa là tràng hoa, gồm có 2 cánh hoa bên và một cánh hoa thứ ba đã chuyển hóa thành cái túi.

Đôi khi lại xảy ra tình huống tự biến đổi hình dáng một cách dị thường (là chuyển trở lại thành một bông hoa bình thường trong điều kiện bình thường, nghĩa là chúng lại có 3 lá đài và 3 cánh hoa, đó là kiểu dáng bình thường của loài Monocotyledonae) ở loài Lan hài đã được lai tạo có số lượng lá đài là 3. Cũng tương tự như vậy một số loài thuộc Cypripedilum có các lá đài không dính với nhau hoặc chỉ dính chút ít. Ở loài Cypripedilum lindenii việc biến đổi lại chuyển kết cấu tràng hoa trở về 3 cánh hoa như cũ. Những loài Lan cổ điển này có thể dự đoán trước về sự biến đổi tràng hoa trong họ phụ (subfamily), và thay đổi của chúng là là sự hiện diện của cánh hoa ngay chỗ túi hoa. Do có quan hệ gần gũi nhụy hoa với các cánh hoa, nên cũng không ngạc nhiên khi thấy loài Lan hài lindenii sở hữu nắp phấn thứ ba dùng cho việc sinh sản. Khả năng biến đổi tự nhiên của họ Slipper dẫn đến sự kết hợp một cách nhân tạo nhiễm sắc thể của các loài khác hẳn nhau, tạo ra trong số các loài lai tạo phức hợp là những loài có hoa không theo một quy tắc nào. Có lẽ loài có hoa làm ta ngạc nhiên nhất, không giống ai là loài mà hoa của nó có tới 3 túi và không có cánh hoa trong tràng hoa của nó.

Các phân khúc này của hoa làm cho những người trồng quan tâm rất nhiều. Tính đa dạng phong phú tạo nên vô vàn sự khác biệt trên hình mẫu tiêu chuẩn của giống Slipper. Các lá đài có thể có sọc, có những đốm sẫm màu hoặc ửng đỏ lên một cách sặc sở của màu hoa tùng lam. Chúng được phân chia theo hình dáng từ loài lai tạo có lá dài rộng, phẳng đến loài có các lá đài hẹp, đầu cuộn lại thành vòm và đối xứng. Chúng thường được tô điểm thêm riềm gợn sóng. Các cánh hoa cũng khác nhau về độ rộng, dài và hướng. Phần trang điểm của chúng bao gồm những mụn cơm, mụn cóc, lông, sọc và diềm có xếp nếp. Hoa của chúng có thể xếp thành hàng ngang đến thòng xuống và chúng cũng tạo thành những vòng xoáy ốc. Các cánh hoa của những loài lai tạo đa hệ thường khá rộng, trong khi đó nhiều loài khác lại thon, mảnh, và ở một số loài thì lại kéo ra tương đối dài. Những cái túi khác nhau có thể bề ngoài trơn phẳng, xẻ rãnh hoặc có những đường vân, trong  những hình dạng, kích thước và màu sắc khác nhau. Cái túi cũng có dáng khác nhau, loài thì có túi rủ xuống, loài lại ngay đơ. Phần nhịp lép cũng có hình dạng khác nhau, loài thì giống cái bướu, loài thì trơn đồng thời lại hướng theo những góc độ khác nhau, chúng còn khác nhau về màu sắc, từ đậm đến lợt. Màu sắc của các loài Lan hài (Slipper) thường là những màu nhu, nhưng cũng một số cá thể lại có màu sặc sỡ. Màu đơn sắc không có trong các loài hài mà thường lòe loẹt. Cánh hoa ở các giống Cypripedium và Selenipedium thường là mỏng, ở giống Phragmipedium và Paphiopedilum lại dày và có mụn cơm, mụn cóc. Trừ một số loài, còn hầu hết các giống lan hài (slipper) có hoa rất lâu tàn.

(Còn nữa)

Lê Quỳnh

“Hạnh phúc là biết mình thực sự cần cái gì và có được cái mình cần. Những cái bạn thực sự cần và bạn đang có có thể là những điều rất giản dị xung quanh bạn: một sớm mai thức dậy bạn thấy khỏe mạnh không đau yếu và ngắm một bông hoa nở bên cửa sổ, bạn ăn một bữa ăn ngon và đầm ấm với những người thân, bạn uống một tách trà nóng với một người bạn tri kỷ để cùng nhau hàn huyên, tâm sự…”

Xem các bài khác